Pakiet informacyjny o kulach bokashi

• W jaki sposób kule uzdatniają wodę

Kule bokashi – co to jest? 

Kule bokashi to kule z gliny fermentowanej z Efektywnymi Mikroorganizmami.

Efektywne Mikroorganizmy co to jest?

Efektywne Mikroorganizmy to mieszanka mikroorganizmów, którą opracował prof. Teruo Higa z Japonii. Mają one właściwości regenerujące środowisko. Działają w glebie i w wodzie. Są probiotykami dla planety Ziemia. Technologie bazujące na Efektywnych Mikroorganizmach stosowane są w ponad 100 krajach na świecie: w rolnictwie, hodowli, oczyszczaniu ścieków i do regeneracji środowiska naturalnego. Badaniami i rozwojem tej technologii zajmuje się fundacja EMRO (EM research organisation). https://emrojapan.com/

• Jak działają kule bokashi?

Kule bokashi rzucone do wody opadają na dno. Mikroorganizmy w nich zawarte uwalniają się powoli i: 

• zatrzymują procesy gnilne,
• mineralizują osad denny,  
• rozkładają pozostałości po środkach chemicznych, 
• spowalniają eutrofizację ekosystemu wodnego,
• likwidują odory gnilne tam, gdzie występują
• poprawiają warunki tlenowe w zbiornikach w całym słupie wodnym. 

Pod koniec tekstu w załączniku 1 znajduje się opis działania procesów doprowadzających do tego efektu.

• Czy potrzebna jest zgoda władz miasta na wrzucenie kul bokashi do rzeki

Jeżeli robimy akcję na małą skalę osobistą, nie ma problemu – możemy wszędzie wrzucić kilkadziesiąt kul. Ewentualnie, można mieć przy sobie ulotkę, która wytłumaczy, o co chodzi i odeśle do Źródła. Na większą skalę, na pewno powinniśmy zaangażować w akcję władze lokalne miasta lub gminy i robić to za ich zgodą, a najlepiej wsparciem tak, jak w Siemiatyczach. Lokalna władza powinna być przynajmniej poinformowana o tym, że taka akcja będzie miała miejsce.

Zgłosiliśmy się do Ministerstwa Ochrony Środowiska z informacją o przygotowywaniu przeprowadzenia akcji rzucania kul bokashi do polskich rzek. Odpisali, że nie mają badań na temat działania kul bokashi i może to doprowadzić do pogorszenia sytuacji Odry. 

Więc proponujemy, że dostarczymy: 

1. Badania na temat skuteczności technologii EM, na której opierają się działania kul w: oczyszczaniu ścieków domowych i przemysłowych, np. z fabryki alkoholu, cukierni, hodowli trzody chlewnej, ścieków ropnych, ścieków z garbarni oraz przywracania równowagi w zasolonych glebach. 

2. Możemy dostarczyć potrzebną ilość kul do przeprowadzenia badania.  

3. Informację o współpracy z firmą ACS Poland, która zajmuje się remediacją zbiorników wodnych za pomocą mikroorganizmów.

• Na którym odcinku rzeki je wrzucać?

Tam gdzie jest najwięcej zanieczyszczeń. Jeżeli chodzi o Odrę, największą skuteczność osiągniemy wrzucając kule koło kanału Gliwickiego. To stamtąd pochodzą zanieczyszczenia. Obecnie, powinno być tam najwięcej pozostałości soli sprzyjającej rozwojowi trujących bakterii, które były według wielu źródeł odpowiedzialne za pomór ryb. 

Z drugiej strony, kule wrzucone w jakiekolwiek miejsce poprawiają warunki wodne. Taka akcja powinna stać się tak, jak sprzątanie lasu, normą w ramach proponowanych proekologicznych zajęć w szkołach i domach kultury. Jest tak w niektórych krajach. Pozwala to zwiększyć świadomość społeczną co do potrzeby troski o ekosystem, zwłaszcza naszych rzek.

• Jak szybko jest widoczne działanie?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. W Japonii, skąd mamy przykłady rewitalizowanych rzek w ramach akcji wolontariackich, efekty przy bardzo mocno zdegradowanych rzekach można było zauważyć po około 1-3 lat intensywnych działań wolontariuszy i ogromnych ilościach rzuconych kul oraz EM-ów. Czasami już po roku można było zaobserwować powrót niektórych gatunków. W zatoce Penang już w następnym roku można było mierzyć znaczne zmniejszenie się poziomu mułu. W mniejszych zbiornikach efekt poprawiania jakości wody można zaobserwować w tym samym roku. Jeżeli chcemy bardziej spektakularnych efektów musimy zwracać się do firm zajmujących się rewitalizacją zbiorników wodnych za pomocą mikroorganizmów i innych komplementarnych środków. Te środki, są równie bezpieczne dla środowiska jak kule, ale łatwiej mierzyć ich efekt. Kule stają się wtedy częścią procesu tak, jak miało to miejsce w Siemiatyczach.

• Kto bada to działanie – czy prowadzi się badania wody przed i po? Kto się tym zajmuje?

W zbiornikach wodnych jako podstawowe wskaźniki czystości bada się BOD Biologiczne zapotrzebowanie na tlen i zawartość fosforu oraz azotu. Dochodzi do tego jeszcze mętność wody i składu osadu. Bada się również obecność bakterii coli. Podczas akcji na przykład w jednym miejscu w przestrzeni miejskiej, najłatwiej będzie zauważyć efekt badając zawartość toksycznych substancji w osadzie dennym. W przypadku rzeki, znakiem przywracania równowagi będzie również pojawianie się z powrotem gatunków ryb, które zostały wyparte przez toksyczne warunki wody.

Takimi badaniami zajmują się różne niezależne laboratoria, takie jak te, należące do międzynarodowej sieci SGS. Nasi partnerzy również dysponują takimi możliwościami. 

• Skąd pomysł na kule? Czy to ich patent, czy mają przykłady pozytywnie przeprowadzonych akcji oczyszczania rzek?

Kule bokashi rzucane do wody są od ponad 20 lat we wszystkich szerokościach geograficznych w ramach akcji wolontaryjnych.

Jest to część technologii EM „Efektywne Mikroorganizmy” rozpropagowanej przez zwoleników tej technologiii i popieranej przez firmy zajmujące się wytwarzaniem produktów opartych na tej specyficznej mieszance mikroorganizmów. Jest to patent ogólnodostępny.

Największa taka akcja miała miejsce w zatoce Penang w Tajlandii w 2009 roku. Wzięło w niej udział około 18 000 ludzi, którzy wrzucili w dniu 08/08/2009 1,2 million kul bokashi do zanieczyszczonej rzeki i na plażę. Od tego czasu ustanowiono datę 8 sierpnia jako Dzień Kul Bokashi i w tym czasie wszędzie na świecie przeprowadzane są takie akcje. https://emrojapan.com/case/detail/84?fbclid=IwAR1dxuNBjooCfXRwQurBjduo7VqQV-mEZ259SpCUcT02QdSerQ0YCrtUU44

Doniesienia o akcjach rzucania kul bokashi docierają do nas z Tajlandii, Japonii, Rosji, Chorwacji, Filipin, Turcji, Brazylii, Wietnamu, Hiszpanii i wielu innych zakątków świata.

Zapraszam też do przeczytania wpisu na temat skuteczności tej technologi na moim blogu: https://emblognicole.emformacja.pl/dowody-na-skutecznosc-kul-bokashi/

• W jakim okresie wrzucamy kule bokashi?

Kule bokashi wrzucamy wtedy, kiedy temperatura wody osiąga powyżej 12 stopni, czyli najlepiej wiosną  oraz wczesną jesienią.

W sytuacji, w której glony już mocno się rozwinęły to efekt kul nie będzie widoczny, dlatego że EM-y nie likwidują glonów, tylko konkurują z nimi. Poza tym, mogą spowodować, w pierwszej fazie, tymczasowe lekkie zwiększenie poziomu azotu, zanim rozpracują muł i obniżą jego poziom.  Wtedy efekt będzie w następnym roku.

• Jak kule wpływają na organizmy żywe żyjące w wodzie?

Mikroorganizmy zawarte w kulach nie są zmodyfikowane i należą do powszechnych gatunków, które nas otaczają. Nie mają żadnych szkodliwych działań dla roślin ani zwierząt. Nie szkodzą też rybom (są używane w gospodarstwach rybackich). 

Sytuacja kiedy mogą zaszkodzić to: 

1. Kiedy poprzez działania na muł glony odrywają się z dna zbiornika, tworzy się kożuch i nie jest zdjęty przez opiekuna stawu. Ryby wtedy tracą dostęp powietrza.

2. Wtedy, kiedy jest za dużo kul bokashi na płytkie oczko, w którym pływają ryby. Powinna być to 1 kula na m2 dna przy wysokości 1 (lub więcej) metra słupa wodnego. Jeżeli jest mniej niż metr to wtedy potrzeba mniej kul. W innym wypadku woda zrobi się mętna od gliny i to zaszkodzi rybom (zdarzyło się to pewnej Pani, która teraz wystawiła w internecie bardzo negatywną opinię na temat kul nie dając niestety możliwości komentowania).

• Z jakimi instytucjami współpracujecie aktualnie?

Współpracuję z firmą ACS zajmującą się regeneracją zbiorników wodnych. Jako załącznik 2 na dole znajduje się lista instytucji, uczelni, laboratoriów i innych jednostek, z którymi współpracuje ACS.

Współpracuję też z producentem EM, firmą Greenland Technologia EM.

• Czy są jakieś badania, które zostały już przeprowadzone co do skuteczności kul i ich wyników? Jeśli tak, jakie?

Mamy stosunkowo mało badań dotyczących bezpośrednio kul bokashi. Więcej jest dotyczących używania mikrobiologicznego preparatu pochodzącego z technologii EM. Kule są jednym z wariantów używania technologii EM do rewitalizacji zbiorników wodnych i rzek. 

Trzymam do dyspozycji zainteresowanych listę badań, o których wspomniałam wcześniej dotyczących działania technologii EM na różnych rodzajach ścieków.

Kule bokashi

Australian journal of Basic and Applied Sciences Potencial of mud ball from biolarvacid from Fermented Malaysa s Ulam herbs
Do kul bokashi, które są uznane w tym kraju jako powszechny środek regeneracji zbiorników wodnych, dodane zostały fermentowane lokalne rośliny. Uzyskano oczekiwaną redukcję larw komarów.

International journal of GEOMATE Japan Effect on temperature and removal of COD and TSS from artificial river water by muddball Faculty of engereening Penang Indonezja
W tym kraju kule bokashi są ogólnie akceptowane jako środek do regeneracji zbiorników wodnych. Badania dotyczą wpływu temperatury na skuteczność tej metody i dokładnych zmian jakie zachodzą w zapotrzebowaniu na tlen COD oraz całkowitej zawiesiny TSS.

Brazylijska prezentacja www.em-la.com na temat używania kul bokashi w ściekach rzeźni, miejskiej oczyszczalni ścieków i rzeki Sabae po zanieczyszczeniu spowodowanym wyciekiem bio oleju produkowanego przez Petrobras oil company, pokazuje, że zapotrzebowanie na tlen bardzo zmalało.

Inne preparaty pochodne technologi EM

• AGH w Krakowie, zbiornik zaporowy Pasternik w Starachowicach: stwierdzono polepszenie jakości wody i zmniejszenie warstwy mułu oraz poprawę przezroczystości wody (przemysł chemiczny 2022).
• Badania z Kazachstanu Bioremediation of nitrogen and phosphorus -polluted aquaculture sediments University Najjing Chiny: najlepszy efekt uzyskano używając granulatu zawierającego Efektywne Mikroorganizmy razem z dotlenieniem wody (podobną technologię używa firma ACS w Polsce).
• Raport z rocznego badania nad skutecznością używania EM-ów w miejskiej oczyszczani ścieków, przeprowadzonego przez miejskie centrum przetwarzania osadów w miejscu Tsuruoka: osiągnięto znakomity wyniki redukcji osadów.

Jako załącznik 3 dostępna jest lista badań przeprowadzonych w zbiornikach oczyszczonych przez firmę ACS.

• Gdzie i czy już robiliście takie akcje (z wrzucaniem/lepieniem kul) i jakie były rezultaty?

Jest jedno miasto w Polsce, które ma duże doświadczenie we wrzucaniu kul – to Siemiatycze. Tamtejszy burmistrz sam lepił i wrzucał kule do zalewu. Są one wrzucane co roku od 2014 włącznie. Tam, gdzie kule systematycznie wrzucane są razem z innymi działaniami rewitalizacyjnymi, widać różnicę w jakości wody i redukcji osadu dennego. Taki sam wynik osiągamy kiedy wrzucamy do wody wielką ilość kul tak, jak w Penang.
Wyślę referencję, którą mi wystawili.

Robimy akcje na mniejszą skalę, na przykład w szkołach. Wtedy, gdy wrzucamy kule do małego zbiornika lub małego ścieku tak, jak to miało miejsce w Lubartowie, możemy naocznie zobaczyć efekt. Nie mniej takie działania trzeba powtarzać.

Warsztaty robienia kul bokashi często mają przede wszystkim walory edukacyjne. Uwrażliwiają młode pokolenia na potrzebę aktywnego dbania o czystość wody w rzekach i zbiornikach wodnych. Uświadamiają, że tak jak dbamy o środowisko oszczędzając wodę, tak możemy poprawiać jakość wody prostymi gestami używając możliwości oferowanych nam przez mikroorganizmy.

Wielu ludzi na własną rękę wrzuciło kule do pobliskich im rzek. Sama prowadziłam w szkołach około 20 warsztatów robienia kul bokashi, które zostały wrzucone do pobliskich rzek. Na przykład:
w Centrum Nauki Leonardo Da Vinci w Chęcinach, w Szkole Podstawowej w Nadrybiu, na otwarcie Dni Lubartowa z dziećmi ze Szkoły Podstawowej numer 3. Kule wrzucone zostały przez dzieci na Czechówcę w Lublinie, w stawach w Samoklęskach, w rzece Minina w gminie Kamionka oraz nawet w stawie Ośrodka Reprezentacyjnego MON koło Pruszkowa.

Prowadziłam również warsztaty robienia kul bokashi w Londynie w ramach międzynarodowego projektu młodzieżowego. Kule lepione przez nas na Uniwersytecie Queen Mary w Mile End Londyn wrzucone zostały później do Tamizy, do rzeki Tag w Lizbonie, do Bosforu w Stambule, w kraju Basków i w Irlandii.

Na blogu we wpisie „Dowody skuteczności działań kul bokashi”  zebrałam przykłady linków. Wpis: https://emblognicole.emformacja.pl/dowody-na-skutecznosc-kul-bokashi/

Dowody na skuteczność kul bokashi technologii EM

Wielu ludzi, którzy nie chcą sami lepić kul, kupują je od mnie i wrzucają je z dobrym wynikiem do swoich zbiorników wodnych. W ramach mojej firmy sprzedaję około 5 tysięcy kul rocznie, a nie jestem jedyna na rynku.

Generalnie tą technologią, czyli za pomocą mikroorganizmów, firma ACS oczyściła już kilkaset zbiorników wodnych, w tym: zalewy, jeziora, zabytkowe stawy, kąpieliska, wody dopływowe do zbiorników.

• Jaki jest okres przydatności takiej kuli? Czy rozkłada się później całkowicie w zbiorniku wodnym? 

Kule można trzymać przez około rok, tylko trzeba im zapewnić suche ciemne miejsce przechowywania. Rozkładają się powoli. W naszej rzece widzę ich ślady po roku. Kolor gliny jest inny niż kolor dna rzeki, ale nie zostawiają nic, co byłoby szkodliwe.

• W czym jest to lepsze niż zostawienie rzeki w spokoju?

To prawda, że zostawienie rzeki w spokoju tak, żeby sama się regenerowała jest skuteczną opcją. Jednak wymagałoby to zatrzymania czynników zakłócających tę regenerację. W praktyce oznaczałoby to powstanie rezerwatu kilku kilometrowej szerokości na całą długość rzeki. Jest to mało realna opcja. Kule bokashi stanowią najmniejszą ingerencję w ekosystem. Mikroorganizmy w nich zawarte rozkładają resztki chemiczne i wspierają powstawanie dobrego środowiska biologicznego. Nie walczą bezpośrednio z toksycznymi bakteriami, tylko je wypierają.

 ZAŁĄCZNIK 1

BIOREMEDIACJA

Bioremediacja (bioaugumentacja) mikrobiologiczna polega na zaszczepieniu odpowiednich stref zbiornika preparatami mikrobiologicznymi, zgodnie z warunkami środowiskowymi. Doprowadzi to do tego, że mikroorganizmy ukierunkowują różne reakcje chemiczne i biochemiczne oraz pośrednio parametry fizyczne a także będą stertować wszystkimi procesami biologicznymi zachodzącymi w środowisku.

Działanie mikroorganizmów w środowisku wodnym polega na tym, że rozpuszczone w wodzie związki organiczne i zawiesina zostają za pomocą enzymów zdegradowane do substancji monomerycznych, a następnie zasymilowane przez mikroheterotrofy i wbudowane w ich biomasę oraz w 80 – 90 % zmineralizowane w procesie respiracji do CO2 i soli mineralnych. Mineralne produkty azotowe i fosforowe zostaną częściowo zasymilowane i użyte do produkcji biomasy mikroorganizmów, a pozostała część nieorganicznych ortofosforanów (trudno rozpuszczalnych w wodzie) zostanie wytrącona i unieruchomiona w wysoce zmineralizowanych i natlenionych osadach dennych. Zredukowane formy azotu zostaną utlenione i w dalszym procesie beztlenowego utleniania amoniaku (anamox) przekształcone w azot atmosferyczny.

Wytworzona biomasa mikroorganizmów zostanie „skonsumowana” przez pierwotniaki dla których pożywką są mikroorganizmy, stanowiące bazę pokarmową dla mikro zooplanktonu, a następnie pozostałe organizmy łańcucha troficznego.

Zakwity glonów i ich eliminacja w procesie bioremediacji.

Bioremediacja, a właściwie działanie mikroorganizmów doprowadzi do stopniowego rozłożenia zanieczyszczeń organicznych oraz niektórych nieorganicznych występujących w osadach dennych (tworzących muł na dnie zbiornika) oraz występujących w toni wodnej. Celem tego działania, oprócz odmulenia dna i poprawy jakości wody, jest pozbawienie glonów i sinic pokarmu (związków azotu i fosforu) co spowoduje stopniowe wyeliminowanie zakwitów fitoplanktonu z tej części jeziora (kąpielisko), gdzie przeprowadzono bioremediację. Ponieważ odpowiednio dobrane mikroorganizmy występujące w preparatach biologicznych są konkurencją pokarmową dla glonów i sinic, w naturalny sposób będą ograniczać ich rozwój. Jednak w pierwszej fazie procesu bioremediacji, mogą wystąpić okresowe zakwity glonów – ma to związek z tym, że w chwili „przepracowywania” mułu przez mikroorganizmy z osadów dennych uwalniają się zmagazynowane tam od lat, związki fosforu i azotu. Jest to normalne zjawisko, które potem zaniknie.

 ZAŁĄCZNIK 2

Firma ACS

współpracuje z naukowcami z:

• Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków
• Uniwersytet Rolniczy, Kraków
• Politechnika Rzeszowska, Rzeszów
• Instytut Rybactwa Śródlądowego, Olsztyn
• SGGW Warszawa
• Uniwersytet Łódzki – Katedra Ekohydrologii UNESCO
• IUNG w Puławach

Współpracujemy z laboratoriami:

• IUNG – Państwowy Instytut Badawczy, Puławy
• SGS (Société Générale de Surveillance) – ponad 2600 oddziałów i laboratoriów na całym świecie.
• SGGW – Laboratorium Chemii i Technologii Wody i Ścieków, Warszawa
• Nuscana biotechnika laboratoryjna

inne organizacje – współpraca:

• Polski Związek Wędkarski – Zarząd Główny PZW ds. ochrony i zagospodarowania wód
• Liczne gospodarstwa rybackie – zrzeszone w Polskim Towarzystwie Rybackim (PTR)

ZAŁĄCZNIK nr 3

WYNIKI ZABIEGÓW BIOLOGICZNEJ REMEDIACJI ACS POLAND Sp. z o.o. ZOSTAŁY OPISANE W CZASOPISMACH

NAUKOWYCH I BRANŻOWYCH:

1. Sitarek, M., Napiórkowska-Krzebietke, A., Mazur, R., Czarnecki, B., Pyka, J. P., Stawecki, K., … & Kapusta, A. (2017).

Application of Effective Microorganisms Technology as a lake restoration tool-a case study of Muchawka Reservoir. Elem,

22(2), 529-543. ( Zalew nad Muchawką, Siedlce, woj. mazowieckie)

https://static1.squarespace.com/static/5c9979fcfb18201fbe7007ae/t/605a8107c086117ef92b7d20/1616544011998/%282017%29+Applic

ation+of+effective+microorganisms+technology+as+a+lake+restoration+tool-3.pdf

2. Mazur, R. (2020). The Application of Microbiological Biopreparations in the Process of Water Remediation of the Dam

Reservoir in Głuchów. Acta Scientiarum Polonorum. Formatio Circumiectus, 19(1), 81-95. , Głuchów, woj. mazcowieckie

http://acta.urk.edu.pl/pdf-122145-61015?filename=THE%20APPLICATION%20OF.pdf

3. Mazur, R., Sitarek, M. (2020). Microbiological Bioremediation of the Kamienna Góra Dam Reservoir. Acta Scientiarum

Polonorum. Formatio Circumiectus, 19(1), 47-59., Zalew Kamienna Góra, Kamienna Góra, woj. dolnośląskie

http://acta.urk.edu.pl/pdf-118094-61012?filename=MICROBIOLOGICAL.pdf

4. Mazur A., Wagner A., Mazur R., Bedla D. (2020). Microbiological Bioremediation of Polluted Waters as an Alternative for

Chemical Water Treatment Method (Bioremediacja Mikrobiologiczna zdegradowanych wód jako alternatywa dla metod

chemicznego oczyszczania zbiorników wodnych). Przemysł Chemiczny. 99(9), 1000-1003. ( Jezioro Kórnickie, Kórnik, woj.

wielkopolskie)

https://sigma-not.pl/publikacja-127924-bioremediacja-mikrobiologiczna-zdegradowanych-w%C3%B3d-jako-alternatywa-

dla-metod-chemicznego-oczyszczania-zbiornik%C3%B3w-wodnych-przemysl-chemiczny-2020-9.html

5. Mazur A., Wagner A., (2021). Bioremediation of lakes on the example of Bąk lake in Okonek (Bioremediacja jezior na

przykładzie jeziora Bąk w miejscowości Okonek). Przemysł Chemiczny. 100 (9), 860-863. ( Jezioro Bąk, Okonek, woj.

wielkopolskie)

https://sigma-not.pl/publikacja-133324-bioremediacja-jezior-na-przyk%C5%82adzie-jeziora-bak-w-miejscowo%C5%9Bci-

okonek-przemysl-chemiczny-2021-9.html

6. The Process of Microbiological Remediation of the Polluted Słoneczko Reservoir in Poland: For Reduction of Water

Pollution and Nutrients Management by Jakub Mazurkiewicz, Agata Mazur ,Robert Mazur, Krzysztof Chmielowski,

Wojciech Czekała and Damian Janczak ( Zalew Słoneczko, Piotrków Tryb. , woj. łódzkie)

https://www.mdpi.com/2073-4441/12/11/3002/htm

7. Mazur, A., Chmielowski, K. (2020). Innovative aeration and treatment technologies supporting the process of revitalization

of degraded water reservoirs. Acta Scientiarum Polonorum. Formatio Circumiectus, 19(3), 2020 15-28.

https://doi.org/10.15576/ASP.FC/2020.19.3.15

http://acta.urk.edu.pl/pdf-131023-69589?filename=INNOVATIVE%20AERATION%20AND.pdf

8. Mazur, A., & Chmielowski, K. (2020). Supporting the water reservoir restoration processes by using selected type of

biological beds. Acta Scientiarum Polonorum. Formatio Circumiectus, 19(3), 2020, 83-98.

http://acta.urk.edu.pl/pdf-132348-69594?filename=SAPORTING%20OF%20WATER.pdf

9. A Biological Method of Treating Surface Water Contaminated with Industrial Waste Leachate

(Kalina) by Justyna Zamorska and Izabela Kiełb-Sotkiewicz, Water 2021, 13(24), 3644; zbiornik Kalina, Świętochłowice, woj.

Śląskie

https://www.mdpi.com/search?q=A+Biological+Method+of+Treating+Surface+Water+Contaminated+with+Industrial+Waste+Leachate

10. Mazur A., Kowalewski Z., Wagner A., Włodyka – Berger A., (2022). Advanced water revitalization processes in the Pasternik

dam reservoir in Starachowiceonek (Zawansowane procesy rewitalizacji wodyw zbiorniku zaporowym Pasternik w

Starachowicach). Przemysł Chemiczny. 101 (9) 2022, 860-863. ( Zalew Pasternik, Starachowice, woj. Świętokrzyskie)

https://sigma-not.pl/publikacja-139554-zawansowane-procesy-rewitalizacji-wody-w-zbiorniku-zaporowym-pasternik-w-

starachowicach-przemysl-chemiczny-2022-9.html